Η Μάνα της Κατοχής μέσα από το εικαστικό έργο του Κώστα Βαλσάμη και του Δημήτρη Κατσικογιάννη

Γράφει η Δρ Στέλλα Μουζακιώτου

Καθηγήτρια της Ιστορίας της Τέχνης στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο

Επιμελήτρια Εκθέσεων

smouzaki@tutors.eap.gr

Η ΜΑΝΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ

....
 

Για να κατανοήσει κάποιος σε βάθος το έργο του γλύπτη Κώστα Βαλσάμη (1908-2003), οφείλει να το αντιμετωπίσει σε συνάρτηση με τη γενικότερη στάση του απέναντι στη ζωή και την τέχνη. Η δημιουργική του φαντασία και η ανήσυχη ιδιοσυγκρασία του, μέσα από συνεχείς αισθητικούς πειραματισμούς με τα υλικά και τις τεχνικές, τον οδήγησαν στη δημιουργία έργων ανυπέρβλητης αξίας, αναζητώντας με τρόπο απλό και κατανοητό την ουσία του θέματος που απαθανατίζει. Η σύμπραξή του στα συμβαίνοντα, η ετοιμότητά του, η γνώση του χώρου και των ανθρώπων είναι εμφανής και οικεία σε κάθε έργο του. Η σημαντικότητα της μαρτυρίας που μας κληροδοτεί ο σπουδαίος αυτός δημιουργός, εντοπίζεται στη γνησιότητά της, στον παραγκωνισμό του μεγαλόστομου και στην εστίαση στις καθημερινές εκδηλώσεις του ανθρώπου, σε λεπτομέρειες που μας προσφέρουν πλούσιο υλικό για σημειολογική ανάλυση και ιστορική αξιολόγηση.

Τη μνημειακή γλυπτική, ο Βαλσάμης την εμπνεύστηκε από τα τεράστια βουνά της Σύμης, της γενέτειράς του, τα οποία παρατηρούσε καθημερινά όταν το φως έπεφτε κάθετα και φανταζόταν ότι δημιουργούνταν πάνω σε αυτά μορφές βασιλιάδων και γιγάντων. Στα πρώτα του βήματα εργάζεται ως βοηθός σε εργαστήρι ξυλογλυπτικής στη Ρόδο, και στη συνέχεια ταξιδεύει στην Αθήνα για να σπουδάσει γλυπτική στη Σχολή Καλών Τεχνών, με δάσκαλο τον Κώστα Δημητριάδη . Όταν ήρθε στην Αθήνα είχε όνειρο να δει την «Κοιμωμένη» του Γιαννούλη Χαλεπά, όπου και πήγε. Η εμπειρία του ήταν τόσο συγκλονιστική, που αποφάσισε να γνωρίσει τον ίδιο το Χαλεπά … έτσι τον επισκέφθηκε στο σπίτι του… «…Μου έδειξε όλα τα έργα του…» λέει ο ίδιος, «… τα είχε σκεπασμένα με βρεγμένα πανιά για νη μην στεγνώνει ο πηλός… και χωρίς να μου πει λέξη… όταν τα είδα, έφυγα… έμοιαζε με άγιος… μου θύμισε τον άγιο Σπυρίδωνα…».

Ο τόπος του δημιουργού, σε συνδυασμό με το φως που λούζει τους ορεινούς όγκους, παίζει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των ερεθισμάτων του. Η μεγαλύτερη όμως, επίδραση στο έργο του προέρχεται από την παρατήρηση των μορφών που υπάρχουν στη φύση. Ως συνεχιστής της «ανθρωπιστικής παράδοσης» στη γλυπτική, δεν θα μπορούσε να μην επηρεαστεί από τις μεγάλες τραγωδίες που έζησε η χώρα του στη δύνη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ένα πρωινό του 1941, καθώς περπατούσε στα ταμπούρια στον Πειραιά, είδε δυο μικρά ποδαράκια να κινούνται πάνω στο άψυχο κορμί μιας γυναίκας. Ήταν ένα μωρό, που αποστεωμένο από την πείνα, έψαχνε να βυζάξει γάλα από το στήθος της πεθαμένης μάνας του. Η εικόνα τον συγκλόνισε και χαράχτηκε βαθιά μέσα στην ψυχή του. Αμέσως, κάποιες άλλες γυναίκες έτρεξαν και πήραν το μωρό, ενώ έριξαν τη γυναίκα πάνω σε ένα κάρο μαζί με άλλα πτώματα της κατοχικής πείνας για να μεταφερθεί σε ομαδικούς τάφους στο νεκροταφείο. Δέκα χρόνια μετά από αυτό το τραγικό γεγονός, μένοντας πια στο Παρίσι, αισθάνθηκε την ανάγκη να υλοποιήσει εικαστικά το γεγονός αυτό που δεν είχε φύγει ποτέ από το μυαλό του. Το έργο εκτέθηκε στο Μουσείο Ροντέν και εντυπωσίασε το κοινό και τον πνευματικό κόσμο της εποχής, αποσπώντας θερμές κριτικές. Για το Βαλσάμη, το παιδί είναι το βλαστάρι και συμβολίζει το έθνος που παρά τις τραγωδίες που περνά, συνεχίζει να αγωνίζεται για να ζήσει. Σήμερα, το γλυπτό, που η χύτευσή του έγινε με χορηγία του επιχειρηματία Μουζάκη, βρίσκεται στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών, ενώ ο Δήμος Αθηναίων με πολύ σεβασμό και συγκίνηση, κάθε χρόνο το Μάιο, στο συγκεκριμένο μνημείο τιμά τη μάνα της κατοχής (Εικ. 1).

Με τη «Μάνα της Κατοχής», ο Βαλσάμης μένει πιστός στις παραστατικές τάσεις και επηρεασμένος βαθιά από τον Ελ Γκρέκο, τον οποίο μελετά με πολύ προσοχή - γι’ αυτό και φιλοτεχνεί μορφές επιμηκυμένες – δημιουργεί ένα έργο ανυπέρβλητης εσωτερικής δύναμης, που αφυπνίζει και ευαισθητοποιεί τον εκάστοτε θεατή. Η φόρμα της είναι συμπαγής, βαριά, απλοποιημένη ώστε να παραπέμπει στον πιο γενικευμένο ανθρώπινο τύπο. Πλήρης πλαστικότητα, απουσία κίνησης. Αποτυπώνεται ο πόνος όχι ως σφοδρή έκρηξη και πάθος, όχι ως γοερός θρήνος αλλά ως μια βύθιση στο εσωτερικό που παγώνει και γίνεται μάσκα, καθώς απουσιάζει κάθε ομορφιά. Μέσα από το έργο αυτό, μάς προσφέρει συναισθήματα συμπόνιας, αλλά και θυμού για αυτούς που οδηγούν τους ανθρώπους και τις κοινωνίες σε απόγνωση ή το θάνατο!

Ο Δημήτρης Κατσικογιάννης (1915-1991), ζωγράφος και γλύπτης, έχοντας κοινές εικαστικές αναφορές με το Βαλσάμη - αφού μαθήτευσαν και οι δύο δίπλα στον ίδιο δάσκαλο, τον Κώστα Δημητριάδη - με ασύλληπτη μαεστρία και ρεαλισμό, δίνει μια άλλη εκδοχή της κατοχικής μάνας. Αυτή τη φορά μας συγκλονίζει ο αγώνας της αρχετυπικής ηρωίδας μητέρας, που λυσσαλέα κάνει τα πάντα, μέσα στις αντιξοότητες του πολέμου, για να σώσει την οικογένειά της και να την οδηγήσει ενωμένη έξω από τη δύνη των τραγικών γεγονότων που ζει. Με το κεφάλι ψηλά και πρόσωπο τραχύ σαν πέτρα, μοιάζει με ακλόνητο βράχο που όσες επιθέσεις και αν δεχτεί, στέκει εκεί… πάντα περήφανη και δυνατή (Εικ. 2). Σκιαγραφεί αριστοτεχνικά το πορτραίτο της αλύγιστης –  μα και τόσο ανθρώπινης – ηρωίδας. Είναι η μάνα σύμβολο που μένει όρθια ακόμα κι όταν όλα γύρω της έχουν γκρεμιστεί. Με βλέμμα αγέρωχο, μοιάζει να κοιτάζει έξω.. τον ήλιο, την ελπίδα, που φαίνεται ότι έρχεται από μακριά. Άλλες φορές, το πρόσωπό της θλιμμένο, αλλά ταυτόχρονα τόσο όμορφο και τρυφερό τη στιγμή που κοιτάζει το μωρό της που κοιμάται ήσυχα, αποπνέει μια συγκρατημένη καλοσύνη (Εικ. 3). Τα τεράστια μάτια της φανερώνουν πως δοκίμασε όλες τις τραγωδίες της ζωής, και πως ανέβηκε σκαλί σκαλί τον πόνο και τα βάσανα, για να χτίσει αυτήν την ανυπέρβλητη και σεβάσμια προσωπικότητα. Μοιάζει με άπαρτο οχυρό, που αντιμετωπίζει τον κίνδυνο με παρρησία και τόλμη.

 

Μέσα από τα μάτια των δύο εικαστικών, αντικρίζουμε με δέος και συγκίνηση τη μάνα- ηρωίδα της εκάστοτε Κατοχής… του εκάστοτε Πολέμου…

ΠΗΓΗ:http://www.ekfrasi.net/full_product.php?prod_id=6470